|
Fayda-maliyet analizi (F-M), kamu ekonomisinde yatırım projelerini etkinlik yönünden değerlendirmeye yarayan, topluma en yüksek faydayı sağlayacak olan projelerin seçiminde veya öncelik sırasının tespit edilmesinde yararlanılan bir tekniktir. Aynı şekilde kamu yatırımlarında israf ve savurganlıkların ortadan kaldırılmasında fayda-maliyet analizinin uygulanması son derece önem taşımaktadır. Fayda-maliyet analizi esasen özel kesimdeki yatırım projelerine uygulanmakla birlikte zamanla kamu yatırım projelerinde de geniş bir şekilde uygulanmaya başlanmıştır.
F-M analizinin mahiyetini kısaca şu şekilde özetleyebiliriz: Belirli bir yatırım projesinin bütün ömrü boyunca sağlayacağı fayda ve maliyetler parasal olarak belirlenir. Fayda ve maliyetler parasal olarak ifade edildikten sonra uygun bir iskonto oranı ile iskonto edilerek fayda ve maliyetlerin bugünkü değerleri karşılaştırılarak yatırım projesinin uygulanabilir durumu hakkında karar alınır. Faydanın (F) bugünkü değeri, maliyetin (M) bugünkü değerinden büyükse yatırıma gitmek uygun kabul edilir.
Yani F > M veya
(F > M) > 1 ise yatırım projesi karlı demektir.
Faydanın bugünkü değeri, maliyetin bugünkü değerinden küçükse,
F < M
(F< M) < 1 ise yatırım projesinin uygulanma imkanı yoktur.
Hemen belirtelim ki, fayda-maliyet analizi kamu kesiminin bütün alanlarında uygulanabilir bir niteliğe sahip değildir. Fayda-maliyet analizi, esasen piyasa değeri olan kamu yatırım projeleri için uygulanabilir. Bu yatırım projelerinin en önemlileri ise; sulama, karayolları, ulaştırma, eğitim, sağlık ve elektrik projeleridir. Bu alanda fayda-maliyet analizinin uygulanabilir olmasının temel nedeni, bu tür projelere kamu mallarının "bölünebilir" özellikte olmasından kaynaklanır. Bölünebilir özellikleri olan malların fayda ve maliyetlerinin parasal olarak ölçülebilmesi mümkündür. "Bölünemez" özellikteki tam kamusal mallar için ise fayda-maliyet analizi uygulanamaz.
Şu halde fayda-maliyet analizi, kamu kesiminde sınırlı bir alanda uygulama olanağı bulan bir tekniktir. Bu teknik, dar anlamda sadece etkinlik yönünden önem taşımaktadır. F-M analizi ile kamu harcamaları etkinlik yönünden bir değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Fayda ve maliyet analizini teorik seviyede ele alan ilk çalışma 1844 yılında J. Dupuit tarafından yapılmıştır (Dupuit, 1949).
Dupuit, bu makalesinde "tüketici fazlası" kavramını açıklayarak köprüler, yollar gibi kamu yatırımlarının toplumsal faydalarını bu yatırım projelerinin hazineye sağladıkları parasal gelir ile ölçülemeyeceğini ileri sürmüştür. Dupuit'e göre kamusal hizmetlerin faydası, kişilerin bunlar için ödemiş oldukları tutardan ibaret olmayıp, bireyler ödemeyi kabul edecekleri maksimum tutara (ödenen tutar + tüketici fazlası) eşittir. Ancak, Dupuit'in fayda-maliyet analizine kazandırdığı sadece faydanın ölçülmesinde kullanılan "tüketici fazlası"kavramıdır. Dupuit’ten sonra tüketici fazlası kavramı Marshall, Hotellins, Hicks gibi iktisatçılarca geliştirilmiştir.
F-M analizi özellikle 1930'lu yıllardan itibaren önem kazanmıştır. F-M analizi ilk olarak ABD'de sulama alanında 1936 tarihli "Taşkın Önleme Yasası" (The Flood Control Act) ile uygulanmıştır. Ancak Yasa, analizde fayda ve maliyetlerin değerlendirilmesine önemli yenilik getirememiştir. Bundan sonra 1937 yılında Oregon eyaletinde karayolu projesinde F-M analizi uygulanmıştır. Fayda-maliyet analizi gerçek anlamda ancak 1950'li yıllardan sonra uygulama imkanı bulmuştur. Bu yıldan itibaren ABD dışında bazı ülkelerde de F-M analizi konusunda yoğun çalışmalar sürdürülmüştür. İngiltere'de ilk önemli uygulama 1969 yılında Londra-Birmingham karayolu çalışmasında (M1 karayolu) yapılmıştır. Daha sonra 1963 yılında Londra metrosuna Victory hattının eklenmesi çalışmasında F-M analizi uygulanmıştır. İngiltere'den sonra F-M analizi Fransa ve Sovyetler Birliği'nde uygulanmaya başlanmıştır. Ülkemizde ise Fayda-Maliyet analizi konusunda ilk ciddi çalışma planlı dönemle (1960) başlamıştır.
|
